Trong chuyến hành trình khám phá các cung đường của miền Tây Nam Bộ, chắc hẳn các du khách không thể bỏ qua vùng đất Vĩnh Long. Không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp lãng mạn của vùng miệt vườn sông nước, các di tích lịch sử cổ kính hay các vườn trái cây quanh năm say trĩu quả mà vùng đất Vĩnh Long còn được yêu mến và biết đến bởi tình người đôn hậu cùng các món ăn ngon được chế biến từ đặc sản của quê nhà, trong đó phải kể đến món cá cóc kho nước dừa, một món ăn mà nhắc đến gây không ít sự tò mò, thú vị cho thực khách về loài cá mang trên mình cái tên khá đặc biệt này.

Trong dân gian có nhiều cách để gọi tên loài cá cóc, tuy nhiên người dân địa phương hay gọi chúng với cách gọi gần gũi của người Nam Bộ là cá “cậu ông trời”. Theo các nhà nghiên cứu khoa học thì tên gọi của loài cá này xuất phát từ cách gọi tên của người Campuchia đến khi du nhập về Việt Nam thì bị gọi chạy đi thành cá cóc, những người lớn tuổi ở Vĩnh Long còn truyền miệng rằng cái tên gọi cá cóc là do gắn liền với tiếng kêu “cóc, cóc, cóc…” của chúng khi bị người dân địa phương bắt được. Nhưng cho dù có nhiều cách gọi như thế nào thì  cá cóc này cũng không liên quan đến loài cóc như nhiều người vẫn lầm tưởng trong lần đầu tiên được nghe qua.

Cá cóc – một trong những đặc sản trên vùng đất Vĩnh Long hiền hòa

Cá cóc là loài cá vốn cùng họ với cá chép, thường sống ở những lưu vực sông sâu, chúng trú ẩn ở nơi nước xoáy, hay xung quanh các trụ cầu và bến phà thuộc khu vực sông Tiền, sông Hậu nhất là ở đoạn cầy Mỹ thuận thuộc địa bàn tỉnh Vĩnh Long, theo những ngư dân lành nghề ở đây thì loài cá này thường sống theo đàn. Cứ mỗi năm sau mùa nước nổi, cá mẹ sẽ bơi ngược về biển hồ để đẻ trứng, đây được cho là thời điểm vàng để đánh bắt chúng. Vì thuộc họ với cá chép nên bề ngoài của chúng có dáng dấp như hình thoi kéo dài, đặc biệt trên lưng cá cóc này có kỳ nhọn và bén như lưỡi răng cưa, cũng chính vì đặc tính này nên ngư dân khi đánh bắt chúng thường gặp nhiều khó khăn, chúng có thể quẫy mạnh làm rách lưới để thoát thân. Vì vậy đối với ngư dân miền sông nước có hai cách phổ biến để bắt cá cóc là giăng câu ngầm và thả lưới chìm, hai cách này sẽ khiến việc đánh bắt chúng trở nên dễ dàng và cá ít bị sẩy hơn.

Giống như những loài cá khác, ngày xưa loài cá cóc  xuất hiện rất nhiều nên ít khi được để ý tới. Tuy nhiên, ngày nay do việc đánh bắt cá vô độ là một trong những nguyên nhân dẫn đến loài cá này cực kỳ quý hiếm. Chính vì chúng ít xuất hiện nên trong việc chế biến người dân địa phương luôn chú trọng việc truyền tải một cách trọn vẹn hương vị tươi ngon của loài đặc sản dân dã nhưng không kém phần quý giá này, vì vậy món cá cóc kho nước dừa là một trong những lựa chọn gây “thương nhớ” cho thực khách lần đầu nếm thử.

Món cá cóc kho nước dừa được chế biến không quá cầu kỳ nhưng phải qua nhiều thời gian và nhiều công đoạn. Để món cá cóc kho nước dừa được thơm ngon, tròn vị thì cá cóc dùng trong món ăn này nhất định phải là cá tươi còn sống được sơ chế thật sạch và đem đi ướp với một số gia vị như tiêu, tỏi, đường, bột ngọt, gốc hành giã nhuyễn,… Sau khi ướp đừng vội đem cá lên kho liền mà phải để yên tầm 25-30 phút, vì trong khoảng thời gian đó cá sẽ ngấm đều các gia vị, khi kho lên sẽ thơm ngon và đậm đà hơn. Nguyên liệu không thể thiếu trong món ăn này đó chính là nước dừa, thường người ta sẽ sử dụng dừa xiêm, vì nước dừa xiêm có vị ngọt thanh khi kết hợp cùng với nước mắm được ủ từ chính những người dân địa phương sẽ tạo ra được hương vị đặc trưng không thể nhầm lẫn. Sau khi đã “bắc” nồi nước dừa pha chung với nước mắm lên bếp củi được “nhúm” sẵn từ trước đó, chờ cho đến khi nước sôi lên sẽ thả cá vào. Đối với những người có kinh nghiệm, khi kho chỉ để nước xâm xấp mình cá, nên trải đều cá ra chứ không chồng lên nhau, cuối cùng sẽ nêm nếm lại một lần nữa sao cho thật vừa ăn.

Để món cá cóc ngon thì nhất định không nên cạo vẩy, nếu không sẽ mất đi cái nét đặc trưng của món ăn này. Trong quá trình kho cá nên để lửa nhỏ, liu riu, kho từ từ như vậy cá sẽ mềm và không mất đi vị ngọt từ thịt cá, nhưng đặc biệt phải thường xuyên trở mặt cá để cá được thấm đều. Khi cá chín, lớp da cá ướm trên mình màu vàng “ mướt rượt”, lớp mỡ cá hoà tan vào nước kho cá tạo nên một màu óng ánh trông thật dễ chịu và bắt mắt, cá khi vừa chín tới vảy của chúng sẽ nở bung ra giòn sừn sựt làm cho ai đứng kế bên nhìn thấy cũng không kiềm lòng nổi mà bụng réo cồn cào. Cá cóc kho nước dừa ngon nhất là nằm ở phần đầu vì vừa có thịt cá, phần bụng mỡ của cá lại thêm phần xương sụn đầu giòn ngon khiến ai thử qua một lần rồi lại muốn thử thêm một lần nữa.

Đã có món cá cóc kho nước dừa mà thiếu đi phần rau ăn kèm thì  kể  ra thật là phí  cả một món ăn ngon. Rau dùng để ăn kèm cùng món ăn này gồm các loại rau đặc trưng của vùng sông nước như bông điên điển, cải xanh, diếp cá, xà lách…nhưng để ăn chuẩn theo phong cách dân dã của người miền Tây thì thường được ăn kèm cùng với xoài sống bầm sợi, vị chua chua của xoài hòa quyện cùng với vị mặn pha một chút ngọt ngọt, cay cay của món cá cóc kho nước dừa, có thêm một chén cơm dẻo thơm nữa thì ăn hoài cũng không biết no. Sẽ thật tuyệt vời nếu trong mâm cơm gia đình xuất hiện món ăn dân dã mà “lạ miệng” thơm ngon như thế này.

Ngoài cái tên cá cóc kho nước dừa, nhà thơ Thanh Thanh còn dành tặng cho món ăn này bằng một cái tên gọi thật mỹ miều là “ mỹ ngư mắc đọa”. Trong buổi chiều hoàng hôn lãng mạn bên dòng Cổ Chiên, thật ấm cúng nếu cả gia đình được thưởng thức bữa cơm sum vầy cùng món cá cóc kho nước dừa nóng hổi mang theo hồi ức của người dân vùng sông nước Vĩnh Long, dưới bầu không khí se lạnh của cơn mưa phùn những ngày tháng 9, gấp một miếng cá đang bốc khói nghi ngút, nhâm nhi vài ly rượu đế đặc sản của miền Tây Nam Bộ, “bắt” lên vài câu giọng cổ “ngọt sớt” nữa thì còn gì bằng.

 Nồi cá cóc kho nước dừa thơm ngon, nóng hổi bốc khói nghi ngút

 khiến cho ai nhìn thấy rồi cũng đem lòng lưu luyến

Có thể nói món cá cóc kho nước dừa là một món quà quê đầy ý nghĩa thay tình cảm chất phát của người dân Vĩnh Long gửi đến các vị khách quý từ phương xa có dịp ghé thăm nhà.  Du khách sẽ dễ dàng tìm thấy món ăn tại các nhà hàng, quán ăn hay Homestay trên địa bàn tỉnh Vĩnh Long. Một trong những địa chỉ quen thuộc hiện nay có mặt món cá cóc kho nước dừa này là Nhà hàng Hương Sen, số 51/14B, đường Phạm Thái Bường, phường 4, thành phố Vĩnh Long; Quán cơm Tân Tân, số 6, đường Trưng Nữ Vương, phường 1, thành phố Vĩnh Long. Cũng thật vinh dự vừa qua món cá cóc kho nước dừa được Hiệp hội Văn hóa Ẩm thực Việt Nam vinh danh trong hành trình tìm kiếm giá trị Văn hoá Ẩm thực Việt Nam vào ngày 29/9/2023./.

                                                                                      Tác giả: Củ Cải